Við erum komin inn í sama mynstrið og sést víða í Evrópu: hóparnir stækka, aðferðafræðin þróast og tjónið færist inn á heimili fólks – ekki í formi ofbeldis heldur rafrænna árása. Helsta ógnin gegn almenningi er fjárhagsleg: netsvik, auðkennamisnotkun og rafrænt rán úr heimabönkum. Þetta eru ekki yfirvofandi hættur heldur tjón sem er þegar að verða. Ísland er orðin frjó jörð fyrir brot sem áður töldust fjarlæg og ólíkleg.
Netsvik – nýr iðnaður
Svik á netinu eru orðin að iðnaði. Þetta eru skipulagðir hópar sem vinna eins og hver önnur alþjóðleg fyrirtæki, nema tekjulínan byggir á blekkingum, sálfræðilegum brellum og tæknikunnáttu. Þeir herma eftir bankafulltrúum, stjórnvöldum eða fjölskyldumeðlimum og tæma reikninga fólks á nokkrum augnablikum. Upphæðirnar sem tapast mælast í hundruðum milljóna – jafnvel milljörðum – á ári. Þetta eru brot sem byggja á veikleikum okkar allra: vantrausti á eigin dómgreind, og of miklu trausti gagnvart aðilanum í símanum.
Brot sem snúa að almenningi í dag
Glæpahópar sækja í verslanir, bílskúra, geymslur og vasa ferðamanna. ELKO-málið 2024 sýnir hvernig tugmilljónaþýfi rennur í gegnum vel skipulögð net sem enginn tekur eftir fyrr en of seint.
Mansal
Ísland er orðið áfangastaður mansals. Þolendur eru fastir í skulda-, hús- og vinnuánauð hjá aðilum sem nýta veikleika íslenska kerfisins til að halda þeim ósýnilegum. Þetta er brot sem samfélagið styður óafvitandi með þögninni – með því að líta fram hjá grunsamlegum aðstæðum eða kaupa þjónustu sem byggir á nauðung. Þetta er ekki jaðarfyrirbæri; þetta er hluti af sama skipulagða veruleika og netglæpirnir.
Varnir almennings
Hættumerki er ef skilaboð vekja ótta, eru ágeng eða kalla á „skyndiaðgerðir“. Mikilvægt er að smella ekki á óvænta hlekki, nota tvíþætta auðkenningu, lækka millifærsluþök í heimabanka og ræða reglulega við yngra og eldra fólk um netöryggi. Þetta eru einfaldar aðgerðir – en þær stoppa stóran hluta þess sem brotahópar reyna að framkvæma.
Peningaþvætti – veikasta vörnin og alvarlegasti gallinn
Kjarni málsins er að að upptaka ólögmætra fjármuna er „erfið, seinvirk og oft árangurslítil“. Ef við lokum ekki fyrir peningastreymið, þá lokum við ekki fyrir brotastarfsemina. Þetta er sama formúla og alþjóðleg löggæsla hefur fylgt í áratugi: það sem stöðvaði Al Capone voru ekki símhleranir, byssubardagar eða árangursríkar morðrannsóknir, heldur rannsóknir á skattsvikum og peningaþvætti. Nú eru íslenskir brotahópar komnir á sama stað. Þeir fela fé í verktakafyrirtækjum, rekstrarfélögum, smáfélögum og millifærslum sem ekki eru heimildir til að rekja. Skýrslan segir að eftirlit með grunsamlegum færslum sé veikt og að fyrirtækjakerfið leyfi þeim að þvætta fé með litlu sem engu eftirliti. Norðurlönd hafa hert reglur sínar gríðarlega síðustu tíu árin, sérstaklega Danmörk og Noregur. Ísland hefur hins vegar setið eftir, og glæpahópar vita það. Þeir sækja ekki í átök heldur í veikleika kerfa.
Ísland er á beinni leið að verða öruggt baklandsríki fyrir alþjóðlega brotastarfsemi
Við erum að verða að skjólgóðum miðlægum hunangsreit glæpasamtaka: netglæpir eru orðin meginstoð tekjuöflunar, peningaþvætti fer fram í löglegum félögum sem fá litla athygli og eftirlitið með fjármagnsflæði er ófullnægjandi. Nýliðun inn í brotastarfsemi er orðin markvissari, ungir einstaklingar eru dregnir inn í „smáverkefni“ sem þróast yfir í alvarleg brot, líkt og sést hefur í Svíþjóð og Finnlandi. Ísland er jafnframt orðið áfangastaður mansals og vinnuánauðar, og netglæpamiðstöð sem nýtir sér trausta rafræna innviði en veik verndarúrræði. Þetta er ekki spá. Þetta er þróun sem á sér nú þegar stað. Ef stjórnvöld munu áfram sofa á verðinum, þá mun Ísland festast í hlutverki baklands og miðstöðvar brotahópa, þrátt fyrir viðvaranir.
Lagaumhverfið – pólitísk ábyrgð sem enginn má hunsa
Skýrslan er hófsöm í orðavali en hún flytur harðan sannleika. Lagaumhverfið hér er einfaldlega ekki hannað fyrir þennan nýja veruleika. Rannsóknarheimildir í netglæpum eru of þröngar. Upptaka ólögmæts fjár er seinvirk. Upplýsingaflæði milli stofnana er gamaldags. Skilgreiningin á skipulögðum brotahópum er svo þröng að hún nýtist varla. Fyrirtækjakerfið gerir auðvelt að stofna skuggafélög og þvætta fé. Þolendur mansals falla milli kerfa sem vernda vinnuveitendur betur en fórnarlömb. Þetta allt þýðir eitt: glæpahópar fá meira svigrúm hér en í löndum sem við berum okkur saman við.
Stundum heyrist að rýmri rannsóknarheimildir, betra upplýsingaflæði milli stofnana og skýrari skilgreining á skipulagðri brotastarfsemi gangi „of nærri friðhelgi einkalífsins“ eða „stangist á við mannréttindi“. Íslensk stjórnmálaumræða hefur ekki einu sinni verið einhuga um hvort rétt sé að styrkja verkfæri lögreglu eða eftirlitsstofnana. Í gegnum árin hafa þingmenn bæði stjórnar og stjórnarandstöðu mótmælt lagabreytingum í nafni mannréttinda sem þeir skilgreina á mjög þröngan og hugmyndafræðilegan hátt. Það er göfugt að verja réttindi borgaranna – en þegar það er gert þannig að ríkið má ekki verja borgarana gegn glæpahópum, þá verður niðurstaðan sú að glæpamenn fá meira frelsi en fólkið sem þeir svíkja og misnota.
Þetta er ekki ný umræða. Fyrir tólf árum skrifaði ég pistil sem kom inn á spurninguna um hverja væri verið að vernda með aðgerðaleysi í öryggismálum, og þá voru viðbrögðin í þessa veru: það að berjast gegn heimildum lögreglu væri mannréttindabarátta. Í dag hefur reynslan sýnt hið gagnstæða: það er skortur á rannsóknarheimildum, ekki misnotkun þeirra, sem hefur veikt íslenskt samfélag gagnvart skipulagðri brotastarfsemi.
Mannréttindi verða að ná til þolenda, ekki bara til gerenda. Þegar pólitískar hugmyndir um „að ríkið eigi ekki að hafa afskipti“ leiða til þess að enginn geti gripið inn í þegar brotahópar misnota kerfið, þá er verið að verja lögbrjótana.
Þegar Alþingi verður óstarfhæft
Það er ekki einungis skortur á heimildum sem veikja baráttuna gegn skipulagðri brotastarfsemi – heldur líka skortur á pólitískum fókus. Fá dæmi sýna þetta jafn skýrt og síðasti þingvetur, þar sem heilu og hálfu mánuðirnir fóru í málþóf um veiðigjöld, málþóf sem engu skilaði í þágu almennings. Þingið lamaðist og lítið komst í gegn, þrátt fyrir að öryggismál, peningaþvættisreglur og lagabreytingar sem snerta netglæpi biðu inni í nefndum.
Það fór enda svo að sjálfur forseti þjóðarinnar ávítaði þingmenn við setningu nýs þings – áminning sem sumir tóku ekki vel og þóttust ekki skilja. Það eitt ætti að valda áhyggjum: að kjörnir fulltrúar, sem sverja eið að stjórnarskránni og ábyrgð gagnvart almennum borgurum, vilji ekki horfast í augu við eigin sérhagsmunagæslu. Ef þingmenn geta ekki viðurkennt staðreyndir um eigin vinnubrögð – hvernig geta þeir þá tekið afstöðu til ógnar sem krefst sameiginlegra, skýrra og hraðvirkra aðgerða?
Þegar Alþingi festist í innbyrðis skærum og hugmyndafræðilegu skotgrafarstríði verður það sjálft hluti af veikleika ríkisins. Þá verða glufurnar sem glæpahópar nýta ekki aðeins tæknilegar eða lagalegar – heldur pólitískar. Og spurningin sem blasir við er einföld: Hversu mikið er hægt að treysta orðum kjörinna fulltrúa um borgaralegt öryggi þegar þeir verja heilu þingvetrunum í að hindra lögmæta starfsemi Alþingis?
Það er því miður tímabært að spyrja áleitinna spurninga. Baráttan gegn skipulagðri brotastarfsemi stendur og fellur með vilja Alþingis til að standa með borgurunum.
Birtist 15.11.2025 á slóðinni: https://ragnargeir.blog.is/blog/ragnargeir/entry/2319667/
Athugasemdir
Grímur Kjartansson
EN hvaða mál er lögð mest áhersla á í réttarkerfinu?
Heil deild innan lögreglu til að sinna hatursorðræðu
Stór hluti af vinnunni hjá Sérstökum síðustu ár hefur verið að rannsaka stjórnarfarið í Namibíu
Það virðast nægir peningar til en það er farið illa með opinbert fé og því sóað í gæluverkeni
Grímur Kjartansson, 15.11.2025 kl. 23:08
---
Ragnar Geir Brynjólfsson
Takk fyrir innlitið, Grímur. Já, þetta eru gild sjónarmið og það vakna spurningar um hvernig fjármunum er í raun forgangsraðað innan lögreglu og ákæruvalds í ljósi þessarar nýju heildarmyndar sem skýrslan dregur fram.
Ragnar Geir Brynjólfsson, 16.11.2025 kl. 07:45
Engin ummæli:
Skrifa ummæli